Osmanlılar zamânında yetişen matematik âlimi. İsmi Ali bin Vâli bin Hamza olup, İbn-i Hamza adıyla meşhur oldu. On altıncı asırda yaşayan doğum ve vefât târihleri belli olmayan İbn-i Hamza Mağribi, aslen Cezâyirlidir. Hayâtı hakkında çok az bilgi olan İbn-i Hamza, bir müddet İstanbul’da kaldı. Bu zaman zarfında ilim öğrenip icâzet (diploma) aldıktan sonra çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Fevkalâde güzel Türkçe öğrenen İbn-i Hamza, İstanbul’dayken Tuhfet-ul-A’dâd li-Zev-ir-Rüşdives-Sedâd adlı matematik ve cebire dâir meşhur eserini o devrin Türkçesiyle hazırladı. 1590 (H.999) târihinde sağ olduğu bilinmektedir.
İbn-i Hamza, çalışmalarında özellikle sayısal ve geometrik süreklilikler ve uygunluklar konusu üzerine ağırlık vermiş ve logaritma ilminin gelişmesindeki temel konularda başarılı olmuştur. Bu çalışmalarında sayısal süreklilikler ile geometrik süreklilikler arasında bağlantı kurmuş ve ikisini birbirine tatbik etmiştir. Böylece o, logaritmayı geliştirmede hakîkî öncü sayılmaktadır.
İbn-i Hamza muhtelif ilim dallarında çalışmış olmakla berâber, özellikle matematik alanında mütehassıs olmuştur. Bu çalışmaları onu çözülmesi güç problemlerin hallini kolaylaştıran logaritmanıntemel bilgilerini bulmaya sevk etmiştir. Batı ilim adamları John Hagien’i logaritmanın kurucusu olarakortaya atarlarsa da, çalışmalarından ve eserlerinden İbn-i Hamza’nın modern logaritmanın kurucusu olduğu görülür. Logaritmanın esaslarını ortaya koyan Sinan bin Feth el-Harrânî ve İbn-i Yûnus es-Sadefî el-Mısrî, İbn-i Hamza’nın hocalarıdır. İbn-i Hamza bu âlimlerden öğrendiklerini sistematize etmiş ve bu alanda yeni keşifler yapmıştr.
Mağribî, ilmî haysiyet ve dürüstlüğü ile meşhûrdu. Sinan bin Feth Harrânî, İbn-i Yûnus, İbn-ül-Hâim, İbn-i Gâzi el-Meknâsî gibi devrin meşhûr âlimleri eserlerinde ondan bahsederken, bunu açıkça ifâde ile kendisinden istifâde ettiklerini, ilme yaptığı hizmetleri dile getirirler. İbn-i Hamza, zekâsının keskinliği ilede meşhurdu. Çok dikkatli olup, her sözü ve araştırmayı sâhibine nisbet etmekte çok titizdi.
Eserleri:
1) Tuhfet-ül-A’dâd li Zev-ir-Rüşdi ves-Sedâd: Matematikle ilgili olup, bir giriş dört makâle ve bir sonuç bölümünden meydana gelmiştir. Bu eserde asal sayılar ve bunlarla yapılan dört işlem hakkında bilgi verilmektedir. Bayağı kesirler, kökler ve bunlarla yapılan dört işlem hakkında bilgi verilmekte ve asal sayıların kareköklerinin alınması üzerinde durulmaktadır. Ayrıca üslü sayılarla yapılan dört işlem usûllerini ve üçüncü, dördüncü kuvvetleri bulunan sayıların köklerinin alınması yolları îzâhedilmektedir. Bilinmeyenlerin hesaplanması metodları üzerinde durulmakta ve bunun için de simetrik metodu ve olmayana ergi metodu uygulanmaktadır. Geometrik cisimlerin ve şekillerin alan ve hacim hesapları ile bunların usûl ve çözüm yolları üzerinde durulmaktadır. Kendinden önce ve devrinde yaşayan matematikçilerin çözemediği geometri ve cebirle alâkalı problemlerin çözümünü anlatmaktadır. Bu problemleri daha önce kimsenin ortaya koyamadığı matematik metodları ileçözmüştür.
2) El-Mesdet-ül-Mekkiyye.
Bu yolda ve bu uğurda beraber olmak dileğiyle…
"Ne yanar kimse bana âteş-i dilden özge
Ne açar kimse kapım bâd-ı sabâdan gayrı"