BLOG

İnsanda bulunan kalp ve ruh gibi bir cevher. Bunların varlığını ilâhi dinler bildirmektedirler. Bu üç cevher, birbirinin aynı değildir. Herbirinin ayrı ayrı hassaları, özellikleri vardır. Kur’ân-ı kerîm, üçünün de varlığını haber veriyor.

Allahü teâlâ, insanlarda da şehvet ve gadab kuvvetlerini yaratmış ise de, insanların muhtâç oldukları şeylere kavuşmaları, bulduklarını kullanabilmeleri ve korktuklarına karşı savunabilmeleri için, bu kolaylığı ihsân etmiştir. Yalnız, en lüzûmlu olan havayı her yerde yaratmış, ciğerlerine kadar kolayca girmesini insanlara da ihsân etmiş, ikinci derecede lüzûmlu olan suyu, her yerde bulmalarını ve kolayca içmelerini insanlara da ihsân etmiştir. Bu iki nîmetten daha az lüzûmlu olan ihtiyâc maddelerini elde etmeleri ve elde ettiklerini kullanabilecekleri hâle çevirmeleri için, insanları çalışmaya mecbur kılmıştır. İnsanlar çalışmazlarsa, muhtaç oldukları, gıdâ, elbise, mesken, silâh, ilâç gibi şeylere kavuşamazlar. Yaşamaları, üremeleri çok güç olur. Bir insan, muhtaç olduğu bu çeşitli maddeleri yalnız başına yapamayacağı için, birlikte yaşamaya, iş bölümü yapmağa mecbûr olmuşlardır. Allahü teâlâ, insanlara merhamet ederek, seve seve çalışabilmeleri, çalışmaktan usanmamaları için, insanlarda üçüncü bir kuvvet daha yarattı. Bu kuvvet, nefis kuvvetidir. Bu kuvvet, şehvetlere kavuşmak ve gadap edilenlerle mücâdele etmek için insanı zorlar. Fakat insanın nefsi, bu işinde bir sınır tanımaz. Yaptığı işler, hep aşırı, hep zararlı olur. Meselâ hayvan susayınca, temiz suyu kolayca bulur, içer. Doyunca, artık içmez. İnsanı nefsi zorlayarak doyduktan sonra da içirir. Sığır aç olunca, çayırda otlar. Doyunca, yatar, uyur. İnsan aç olunca, çayırda otlayamaz. Bulduğu otlar arasında seçim yapması, seçtiğini soyup, temizleyip, pişirmesi lâzımdır. Nefis, bu yorucu, usandırıcı işleri seve seve yaptırır. Fakat, hoşuna gideni, doydukdan sonra da yedirir.

İnsanlara verilen akıl nîmeti, nefsin iyi ve kötü isteklerini ayırması, aşırılıklarına mâni olması içindir. Akıl bu işleri elinde bir ölçü olmadan ve mutlak doğru netice veren kâideler bulunmadan yapamayacağından ve insanların nefisleri tarafından felâkete sürüklenmemeleri için Allahü teâlâ ayrıca peygamberler ve dinler göndermiştir. İnsanın aklı, nefsin isteklerinin zararlı olduklarını anlayıp, peygamberlere uymak lâzım olduğunu kalbe bildirir. Kalp de bunu dinleyip, peygamberlere uyunca insan saâdete kavuşur. İlâhi dinlerin bildirdiği emir ve yasaklar hem nefis arzularına uymağı sınırlamakta hem de nefsi temizleyip emmârelikten, yâni aşırı ve taşkın olmaktan kurtarmaktadır. Allahü teâlânın peygamberleri vâsıtasıyla gönderdiği emir ve yasakların tamamına “ilahî dinler” veya “İslâmiyyet” denir. Nefis, şehveti ve gadabı aşırı olarak çalıştırdığı için buna uymak insana tatlı gelir. İslâmiyyete uymak ise bu arzuları frenlediği, tahdit ettiği için insana acı, zor gelmektedir. Bunun için insan İslâmiyyete uymak istemez, nefse uymak ister. İnsan bu hâliyle hakikatte dünyâda ve âhirette sonsuz felaketlere sürüklenmektedir. Saâdeti felaketten, doğruyu eğriden ayırabilecek şekilde yaratılan akıllarını kullanıp İslâm dînine uyarsa, nefsi emmârelikten kurtulup “mutmainne” olur. Bu vakit şehveti ve gadabı da faydalı olarak çalıştırır. Böylece yaratılışta karanlık ve pis olan nefis kalbin emri, idâresi altına girip, İslâmiyyete tam uyarak tezkiye bulur, temizlenir, yaratılışındaki pislikten kurtulur ve saâdete kavuşur.

Nefsin Makamları

Nefsin İslâmiyyetin emir ve yasaklarına uyması ile tezkiyesi, temizlenmesi mümkündür. Nefsin tezkiyesi, doğru bir îmâna sâhip olduktan sonra, İslâmiyetin hükümlerini, yâni farzları, haramları, vacib ve sünnetleri öğrenip, bütün işleri öğrenilenlere göre yaptıktan sonra mümkündür. Nefis tezkiyesi ile kalp de, kötü düşüncelerden, tasfiye olur, pislikleri temizlenir. Nefsin, Allahü teâlâya tam teslimiyeti, evliyâlık makâmının en yüksek derecesidir ki, buna “Nefs-i kâmile” denir. Nefis bu makama kavuşmadan önce altı makamdan geçer.

1- Nefs-i emmâre

Buna nefs-i nâtıka da denir. Hep kötülük ve aşağılık ister. Allahü teâlânın gönderdiği dinlere inanmaz, îmân etmez, kâfirdir. Nefs-i emmâre, hiç kimsenin emri altına girmeyip, herkese emir etmek ister. İnsanların nefs-i emmâresi, mevki almak, başa geçmek sevdâsındadır. Onun bütün arzusu şef olması, herkesin kendisine boyun bükmesidir. Kendisinin kimseye muhtaç olmasını, başkasının emri altına girmeyi istemez. Nefsin bu arzuları ilah olmak, mâbud olmak, herkesin kendisine tapmasını istemektir. Hattâ nefs-i emmâre o kadar alçaktır ki, ortaklığa râzı olmayıp âmir, hâkim, yalnız kendi olsun, her şey yalnız onun emriyle olsun ister. Yûsuf sûresi 53. âyetinde meâlen; “Muhakkak ki nefs hep günâh işlemeyi (kötülüğü) emredicidir.” buyruldu.

Nefs-i emmâre, kötülükler deposudur. Yaratılışı günahlara meyillidir. Kendini iyi sanarak câhilliği daha çok artmıştır. Hele gençlik çağı nefs-i emmârenin en azgın olduğu zamandır. Kâfirlik, câhillik, kibir (büyüklük taslamak), hırs, kızgınlık, cimrilik, şehevî arzulara düşkünlük, haset (çekememezlik), boş ve faydasız şeylerle uğraşmak, alay etmek, eziyet ve sıkıntı vermek vb. kötü huylar hep onun sıfatlarındandır. Bir hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ buyuruyor ki: “Nefsine düşmanlık et! Çünkü nefis benim düşmanımdır.”

Nefs-i emmâreyi, yıpratmak, azgınlığını önlemek için İslâmiyetin emir ve yasaklarına uymaktan başka çâre yoktur. Nefsin temizlenmesi, onunla cihad etmekle olur. 

2- Nefs-i levvame 

Nefis, kötülükleri emretmekten pişmanlık duyup, kendini çok levm eylediğinden (ayıpladığından) ismi “Levvâme= çok ayıplayan” olmuştur. Nitekim Allahü teâlâ Kıyâme sûresi 2. âyetinde meâlen; “Ne kadar tâat etse de, yine bunları az görüp dâima kendini kınayan nefse yemin ederim.” buyurmuştur.

Nefs-i levvâme sâhipleri, kötülükleri ayıplamak tâat ve ibâdetlere heves etmek, tefekkür hâlinde bulunmak, hayret ve taaccüpleri çok olmakla berâber, insanlara îtirâzları, kahır ve sıkıntı göstermeleri, onlara minnet etmeleri, gizli riyâya düşmeleri, makam ve şehvet sevgisi gibi kötü huylarla sıfatlanırlar. Fakat bu nefis, bildirilen sıfatları ile hakkı hak, bâtılı bâtıl görür ve bilir ki, bu sıfatlarla huzursuzdur. Ne yapsın ki kurtulmaya gücü yoktur. İslâmiyete sevgisi ve hakîkî İslâm âlimlerine bağlılık isteği dâimî ve kararlıdır. Namaz kılmak, oruç tutmak, zekât, sadaka vermek gibi sâlih amelleri vardır. Fakat kendisini henüz ucub (ibâdetlerini beğenmek) ve gizli riyâdan (gösterişten) kurtaramamıştır.

3- Nefs-i mülhime

Doğrudan doğruya Allahü teâlânın ilhâmına kavuşan nefistir. Şeytan ona musallat olamaz. Onun vesvesesine kulak vermez. Rabbiyle bağlılığı öyle artmıştır ki, melek bile aracı değildir. Nefsin bu makâmı, hakîkî îmâna kavuşma anlarının başlangıcıdır. Allahü teâlâdan başkası ile bağlılığı kalmamıştır. Ruhlar âlemine yükselmiştir. İlim, cömertlik, tevâzu, sabır, tahammül, özürü kabûl, başkaları hakkında hep hüsn-i zan etmek ve onların eziyetlerine katlanmak gibi sıfatlara sâhip olmuştur.

4- Nefs-i mutmainne

İslâmiyetin emir ve yasaklarından kıl kadar ayrılmayan ve Resûlullah efendimizin ahlâkı ile ahlâklanmaktan zevk, lezzet alan nefistir. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîm’de Fecr sûresi yirmi yedinci âyet-i kerîmesinde meâlen bu nefse; “Ey mutmainne olan nefis!” kelâmıyla hitâp etmektedir. Böyle olan kimsenin her sözü ve hareketi Kur’ân-ı kerîm’e uygun, Peygamberimizin hadîs-i şerîflerine mutâbıktır. Cömertlik, yumuşaklık, güler yüzlülük, sabır, tevekkül, rızâ, doğruluk, teslimiyet, şükür, huzur ve tâzim gibi bütün güzel sıfatlar kendisinde mevcuttur. Allahü teâlânın her işinden râzıdır. Allahü teâlâ da ondan râzı olmuştur. “Kahrın da hoş, lütfun da hoş” diyenlerdendir.

5- Nefs-i râdiyye

Allahü teâlâdan râzı olan nefistir. Her hâlinde rızâ ile sıfatlanmıştır. Allahü teâlâ bu nefse; Kur’ân-ı kerîmde Fecr sûresi yirmi sekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Rabbine, sen O’ndan râzı ol ve O senden râzı olarak dön!” kelâmıyla hitâp etmektedir. Beşerî sıfatlardan temizlenmiş olarak kemâle gelmiştir. Bu nefsin hâli ancak zevk ile tadarak anlaşılır. Tam bir teslimiyet ve rızâ üzeredir. Allah’tan başka her şeyi unutmuştur. Her türlü haramlardan ve şüphelilerden verâ, ibâdetlerinde ihlâs, muhabbet ve huzur içindedir. Birçok kerâmetlere kavuşmuştur. Bu halleri sebebiyle âlemde meydana gelen her şeyi îtirâzsız, gönül hoşluğu ile kabûl edip, hazzalır. Hiçbir kötülüğü, kendinden gidermek için uğraşmaz, didinmez. Kendi hâline bırakmıştır. Bu halde iken bile insanlara nasîhatla emir ve nehiy (yasak) edebilir. Bu hal onu Allah’ın kullarını (irşattan alıkoymayıp işine devâm eder. Sözünü duyan ondan istifâde eder.

Nefsi bu makâma kavuşan kimse, Hakk’ın huzûru ile edep deryâsına dalar. Duâsı aslâ redd olmaz. Fakat edep ve hayâsı çok olduğundan bir şey istemez. Çâresiz kalsa, duâ eder ve duâsı kabul olur. Bu kimse, Allahü teâlânın katında aziz ve mükerremdir. İnsanlardan ileri gelenler ve avam arasında da muhteremdir. İnsanlar ona niçin tâzim ve saygı gösterdiklerini bilemezler bile. Onun ise, bu saygı ve tâzime rağmen, insanlara aslâ meyli olmaz. O hep Allahü teâlâ ile meşgûldür.

6- Nefs-i mardiyye

Allahü teâlâ tarafından râzı olunmuş nefistir. Allahü teâlânın ahlâkı ile ahlâklanmıştır. İnsanlık sıfatlarının hemen hepsini terk etmiş ve en güzel ahlâk ile süslenmiştir. Hatâları affetmek, ayıpları örtmek, kimse hakkında sû-i zann etmemek, kötü düşünmemek ve hüsn-i zanda bulunmak, herkese lütuf ve şefkat göstermek gibi sıfatlarla sıfatlanmıştır. İnsanları, tabiatlarının zulmetlerinden karanlıklarından, pisliklerinden, ruhlarının nûrlarına çıkarmak için onlara meyil ve muhabbet ederler. Bu meyil ve muhabbet Allah içindir. Bu, insanlara olan merhamettendir. Nefs-i emmâredeki sevgi ve meyil gibi değildir. Böyle olmak nefs-i mardiyyeye mahsus olup, halk ile Hâlık’ın  (yaratıcının) sevgisini birleştirebiliyor. Bu şaşılacak bir hal olup, ancak bu makâma kavuşanlara nasîb olur. Onun için bu makamda olan kâmil insan, görünüşte diğer insanlardan ayrılmaz, ama kalbi kibrit-i ahmer gibi olup, misli, benzeri bulunmayacak kadar azdır. Bunlar, seçilmişlerin seçilmişidir. Nur menbaı, esrar mâdeni, seçilmişlerin önderidir ve hâli ilm-i ilâhî dâiresidir. Kalbi, Allahü teâlâdan başkasından kurtulmuştur. Bu makamın sâhibi, Allahü teâlânın ve insanların yanında beğenilmiştir. Kendisi, Allahü teâlânın râzı olduğu her şeyden râzıdır. Değeri çok yüksektir. Allahü teâlânın kendisine ihsân ettiği mârifetlerden, hikmetlerden, insanların anlayacağı şekilde söyler ve onlara faydalı olmaya çalışır.

7- Nefs-i kâmile (kâmil insan)

Evliyâlık makâmının en yüksek derecesidir. Bütün kemâlâta, olgunluklara, yüksekliklere kavuştuğu için nefse “kâmile” ismi verilmiştir. Diğer nefislerde bulunan bütün güzel huylar ve sıfatlar, bu nefsin de sıfatlarıdır. Bu makâmın sâhibi olan kimse, bütün maksat ve arzularına kavuşmuştur. Bir tek murâdı vardır. O da, Allahü teâlânın rızâsını kazanmaktır. Her hareketi tâat ve ibâdet olup, hep sevâp olan işlerdir. Sözleri tatlı olup, ilim ve hikmet doludur. Yüzünü gören, huzûra kavuşur. Bunu görenin kalbine Allahü teâlânın zikri ve fikri gelir. Allahü teâlânın emir ve yasakları ona çok kolay gelir.

Nefsin bu makâmına kavuşan kimse, tam bir velî, olgun bir mürşid (rehber) dir. Her an ibâdetle meşgûldür. Bedenin her uzvu ile ibâdettedir. Dili, eli, ayağı, gözü vs. haramlardan uzak olup, kalbi bir an Allah’tan gâfil değildir. Hep istiğfâr eder. Rızâsı ve sevinci, halkın Allahü teâlâya bağlanmasındadır. Kızması ve üzülmesi, onların Hak’tan gaflet ve yüz çevirmelerindedir. Hakkı, doğruyu isteyenlere rağbet ve muhabbeti, öz evlâdına olandan çoktur. Herkese emr-i mârûf ve nehy-i münker, yâni nasîhat edip, yumuşak ve alçak gönüllülükle söyler. Muhabbet ehlini sever. Sevilmeyeceklere sevgisizlik gösterir. Bununla berâber, kalbinde kimseye kötülük beslemez. Allah için olan işleri yapar. Ayıplayanların ayıplamasından çekinmezler, korkmazlar. Her işinde adâlet üzeredir.

Hevây-ı nefs

Kalp hastalıklarının, yâni kötü huyların birisi de nefsin hevâsına, şehvetlerine, isteklerine, lezzetlerine tâbi olmaktır. Bunun kötü olduğu, âyet-i kerîmelerde açıkça bildirilmiştir. Nefsin arzularının, insanı Allah yolundan saptırıcı oldukları, Kur’ân-ı kerîm’de haber verilmiştir. Çünkü nefis dâimâ Allahü teâlâyı inkâr, O’na inâd, isyân etmek ister. Her işte, nefsin arzularına uymak, nefse tapınmak olur. Nefsine uyan küfre veya bid’at sâhibi olmaya yâhut fıska yâni haram işlemeye başlar.

Ebû Bekr Tâmistânî diyor ki: “Nefse uymaktan kurtulmak, dünyâ nîmetlerinin en büyüğüdür. Çünkü nefis, Allah ile kul arasındaki perdelerin en büyüğüdür.” Sehl bin Abdullah Tüsterî diyor ki: “İbâdetlerin en kıymetlisi, nefse uymamaktadır.”

Resûlullah efendimiz uzun bir hadîs-i şerîfin sonunda buyurdu ki: “İnsanı felâkete sürükleyen şeyler üçtür: Hasislik, nefse uymak, kendini beğenmek.” Hadîs-i şerîfte; “Ümmetimin iki kötü huya yakalanmalarından çok korkuyorum. Bunlar, nefse uymak ve ölümü unutup, dünyâ arkasında koşmaktır.” buyruldu. Nefse uymak, İslâmiyete uymağa mâni olur. Ölümü unutmak, nefse uymağa sebep olur. Hadîs-i şerîfte: “Aklın alâmeti, nefse gâlip ve hâkim olmak ve öldükten sonra lâzım olanları hazırlamaktır. Ahmaklık alâmeti, nefse uyup, Allah’tan af, merhamet beklemektir.” buyruldu. Nefse uyup da, tövbe ve istiğfâr etmeden, af ve Cennet beklemek ahmaklık olmaktadır. Sebebine yapışmadan bir şey beklemeğe “temenni” denir. Sebebine yapıştıktan sonra beklemeğe “recâ” denir. Temenni, insanı tembelliğe götürür. Recâ ise, çalışmağa sebep olur. Nefsin sevdiği, istediği şeylere “hevâ” denir. Nefis, yaratılışında kötülükleri, zararlı şeyleri sevici ve isteyicidir.

Nefsinden sakın dâim, ona güvenme aslâ.

Yetmiş şeytandan daha fazla düşmandır sana

beyti tam yerinde söylenmiştir.

Nefsin, insanı haramlara ve mekruhlara sürüklemesinin zararları meydandadır. İstekleri hep hayvânî arzularıdır. Hayvânî arzular ise, hep dünyâdaki ihtiyaçlardır. İnsan bu arzuların peşinde olduğu müddetçe, âhiret ihtiyaçlarını hazırlamakta geri kalır. Çok mühim bir şey de, nefis, mübahlarla doymaz. Mübahları kullanmayı arttırdıkça, isteklerini arttırır. Yine de doymaz. İnsanı haramlara sürükler. Bundan başka, mubahları aşırı kullanmak, elemlere, dertlere, hastalıklara sebep olur. Böyle insan, hep mîdesini, zevkini düşünür. Hasîs ve rezîl olur.

İmâm-ı Gazâlî'nin rahmetullahi aleyh" tavsiye ettiği Nefis muhâsebesi 

İslâm dîninde çok büyük önemi olan ve her Müslümanın her zaman ve hiç değilse günde birkaç kere yapması istenen nefis muhâsebesi, bir Müslümanın yaptığı işlerin İslâmiyete göre iyilerini kötülerinden, doğrularını yanlışlarından, güzellerini çirkinlerinden ayırması, kötülüklerine pişmân olup, tövbe etmesi ve bir daha yapmamaya karar verip azmetmesi, iyiliklerine de şükredip devâm üzere ve daha fazlasını yapmaya karar vermesidir.

Bu işin nasıl yapılacağını İmâm-ı Gazâlî hazretleri özetle şöyle bildirmektedir:

“Aklı olanlar, din büyükleri, bu dünyânın bir pazar yeri gibi olduğunu ve burada, nefsiyle alış-verişte bulunduklarını anlamışlardır. Bu ticâretin kazancı Cennet’tir. Ziyânı da Cehennem’dir. Yâni kârı, ebedî saâdet, ziyânı da, sonsuz felâkettir. Bunlar nefislerini, ticâretteki ortak yerine koymuşlardır. Ortak ile, önce şartnâme yapılır, sözleşilir. Sonra işlerine, sözünde durup durmadığına dikkat edilir. Nihâyet hesaplaşılıp, hiyânet yapmışsa mahkemeye verilir. Bunlar da nefisleriyle, bir ortak gibi, sıra ile şu işleri yaparlar: Şirket kurmak, onu murâkabe edip, gözetmek; muhâsebe, yâni hesaplaşmak; muâkâbet, yâni cezâlandırmak; mücâhede, yâni onunla uğraşmak ve muâtebet, yâni onu azarlamaktır.

Birinci iş, şirket kurmaktır. Ticâret ortağı insanın para kazanmakta ortağı olduğu gibi, bâzan da, hıyânet yapınca düşmanı olur. Halbuki, dünyâda kazanılan şeyler, geçicidir. Aklı olan buna kıymet vermez. Aklı olan kimse, hergün sabah namazından sonra, hatırına hiçbir şey getirmeyip, ortağı olan nefsine demelidir ki:

“Benim sermâyem, yalnız ömrümdür. Başka birşeyim yoktur. Bu sermâye, o kadar kıymetlidir ki, her çıkan nefes, hiçbir şeyle tekrar ele geçemez ve nefesler sayılıdır, azalmaktadır. Ömür bitince, ticâret sona erer. Ahirete yarıyan ticârete sarılalım ki, vaktimiz azdır ve âhiret uzun ise de; orada ticâret ve kâr olmaz. Bu dünyâ günleri, o kadar kıymetlidir ki, ecel gelince, bir gün izin istenir, fakat ele geçemez. Bugün, bu nîmet elimizdedir. Aman nefsim, çok dikkat et de, bu büyük sermâyeyi elden kaçırma! Sonra ağlamanın sızlamanın faydası yoktur. Bugün, ecelin geldiğini, daha bir gün müsâde  etmeleri için, yalvardığını, sızlandığını ve sana, bir gün bağışladıklarını ve şimdi o günde bulunduğunu farz et. O halde, bu günü elden kaçırmaktan, bununla, saâdete kavuşmamaktan, daha büyük ziyan olur mu? Yarın ölecekmiş gibi, dilini gözlerini ve yedi âzânı haramdan koru!

Cehennemin yedi kapısı var demişlerdir. Bu kapılar senin yedi uzvundur. Bu uzuvları haramdan korumaz isen ve bugün ibâdet yapmaz isen, seni cezâlandırırlar! Nefis âsî, emirleri yapmak istemez ise de, nasîhat dinler ve riyâzet yapmak, istediklerini vermemek, ona tesir eder. İşte nefis muhâsebesi böyle olur.”

Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem buyurdu ki: “Akıllı kimse ölmeden önce  hesâbını gören, ölümden sonra kendisine yarayacak şeyleri yapan kimsedir.” Bir kere de buyurdu ki; “Yapacağın her işi, önce düşün, Allahü teâlânın râzı olduğu izin verdiği bir iş ise, onu yap! Böyle değilse, o işten kaç!” İşte her gün nefis ile böyle konuşmalı, hiçbir zaman onun oyuncağı hâline gelmemelidir.

İkinci iş, murâkabedir. Yâni nefsi kontrol etmek, ondan gâfil olmamaktır. Ondan gâfil olursan, kendi şehvetlerine ve tembelliğine döner. Allahü teâlânın, her yaptığımızı, her düşündüğümüzü bildiğini unutmamalıyız. İnsanlar, birbirinin dışını görür. Allahü teâlâ ise, hem dışını hem içini görür. Bunu bilen bir kimsenin, işleri ve düşünceleri edepli olur. Zâten buna inanmayan kâfirdir. İnanıp da muhâlefet etmek ise, büyük cesârettir.

Üçüncü iş, amellerden sonra yapılacak muhâsebedir. Hergün yatarken, o gün yaptığı işler için nefsi hesâba çekmeli, sermâyeyi, kârdan ve zarardan ayırmalıdır. Sermâye farzlardır. Kâr da, sünnetler ve nâfilelerdir. Ziyân ise, günahlardır. İnsan ortağına aldanmamak için, onunla hesaplaştığı gibi, nefse karşı daha uyanık davranmak lâzımdır. Çünkü nefis, çok hîleci ve yalancıdır. Kendi arzularını, sana iyi, faydalı gösterir. Her mubahı bile sormalı, “Bunu niçin yaptın?” demelidir.

Fakat insanlar kendilerini hesâba çekmiyorlar. Eğer her günah işledikte, odasına bir kum koysa, bir kaç sene içinde oda kum ile dolar. Eğer omuzlarımızdaki kâtib melekler, her günahı yazmak için bir kuruş isteseydi, malımızın hepsini vermemiz lâzım gelirdi.

Dördüncü iş, nefse cezâ yapmaktır. Nefsi ile hesap yapıp, kusurlarını görüp, cezâ verilmez ise, cesâret bulur, şımarır. Kendisiyle başa çıkılamaz. Şüpheli şey yemiş ise aç bırakılmalı, yabancı kadınlara bakmış ise, mübahlara baktırmamalı. Her âzâya böyle cezâ vermelidir. Cüneyd-i Bağdâdî rahmetullahi aleyh diyor ki: İbn’l-Kezitî, bir gece cünüb oldu. Gusül etmeye kalkarken nefsi tembellik etti ve hava soğuk, hasta olursun, sabret yarın hamama git, dedi. Entari ile gusül etmeye yemin eyledi. Öyle yaptı ve “Allahü teâlânın emrinde gevşeklik yapan nefsin cezâsı budur.” dedi.

Beşinci iş, mücâhededir. Bâzı büyükler nefisleri kabahat yapınca cezâ olarak çok ibâdet ederlerdi. Abdullah ibni Ömer radıyallahü anh bir namazda, cemaate yetişmeseydi bir gece uyumazdı. Hazret-i Ömer bir cemâati kaçırdığı için, iki yüz bin dirhem gümüş kıymetindeki bir malı sadaka verdi. Abdullah bin Ömer radıyallahü anh bir akşam namazını geciktirmişti. Hava kararıp iki yıldız görünmüştü. Bu kadar geciktirdiği için, iki köle âzâd eyledi. Böyle yapanlar çoktur. Nefsine ibâdetleri seve seve yaptıramayan kimseye en iyi ilâç sâlih bir zâtın yanında bulunmaktır. Onun, ibâdetleri zevkle yaptığını görerek, kendi de alışır. Birisi diyor ki, ibâdet yapmak için, nefsimde tembellik gördüğüm zaman, Muhammed bin Vâsi ile sohbet ediyorum, onunla birlikte bulunmakla nefsimin bir hafta içinde, ibâdetleri seve seve yaptığını görüyorum. Din bilgisi, aklı ve ihlâsı olan bir Allah adamını bulamayanlar, daha evvel yaşamış, sâlih insanların hayâtını okumalıdır.

<p style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify;